Türk Ermeni Cephesi veya Doğu Cephesi olarak adlandırılan bu cephede Milli kuvvetlerlerle merkezi Erivan olan Demokratik Ermeni Cumhuriyeti ile yapılmıştır. Sonucunda Gümrü anlaşması sağlanmıştır.
Geçmişi [
I.Dünya Savaşı’nda, Kafkas Cephesi'nin açılması üzerine Ermenilerle Ruslar işbirliğine yönelmişler ve Rusların kışkırtmalarıyla Türkleri katletmeye başlamışlardır. Rusya’da ihtilal gerçekleşince Ruslar, Doğu Anadolu’da işgal ettikleri yerleri Türklere bırakarak geri çekildiler. Bu arada merkezi Erivan olan bir Ermeni devleti kuruldu (28 Mayıs 1918). Ruslar çekilirken daha Türk ordusu bölgeye ulaşmadan Ermeniler, Rusların yerini aldı ve doğu Anadolu’nun kendilerine ait olduğunu ileri sürüp, Gümrü, Iğdır, Arpaçay ve Aras’a kadar ilerlediler.
I. Dünya Savaşı'nın sona ermesi ve bölgede bulunan Türk 3 ncü Ordusunun 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi gereğince Kafkasya'yı boşaltması sonucu Kafkaslar'da, Ermenistan başta olmak üzere Gürcistan, Azerbaycan ve Nahcivan Cumhuriyetleri kuruldu. Bu boşaltma sırasında muhtemel Ermeni saldırı ve tecavüzlerine karşı da Türk halkını korumak maksadıyla Ardahan, Batum bölgesinde Acara Şura Hükümeti, Kars-Oltu-Sarıkamış-Kağızman bölgelerinde ise Güney Batı Kafkas Geçici Hükümeti kuruldu. Ancak bu iki hükümet 3 ay sonra İngilizler tarafından dağıtıldı. Bu olaydan sonra bölgenin Ermeni saldırılarına karşı savunulması, karargahı Erzurum'da bulunan 15 nci Kolordu (Kazım Karabekir Kolordusu) tarafından sağlandı.
10 Ağustos 1920 Sevr Anlaşması hükümlerine dayanarak Büyük Ermenistan'ı kurmak isteyen Ermeni tedhiş hareketleri sonunda bölgedeki durum giderek gerginleşti. İtilaf Devletleri, Akdeniz ve Karadeniz’e çıkış kapıları olacak ve sınırları Wilson tarafından çizilecek Büyük Ermenistan düşünü gerçekleştirmek için Sevr Antlaşması’na bir madde koydular.
Aktif dönem
Türk Kurtuluş Savaşı başlamadan önce Doğu Anadolu'nun Ermenilerin eline geçmesine mani olmak için Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Derneği adıyla bir örgüt kurulmuştu. TBMM Hükümeti 15. Kolordu Komutanı Musa Kâzım Karabekir'i tam yetkiyle Doğu Cephesi Komutanlığına atadı.
T. B. M. M. Hükümeti artan Ermeni sorunlarına ve yayılmacılığına son vermek amacıyla 20 Eylül 1920'de bölgede bir askeri harekat yapılmasına karar verdi. Bu cephede bulunan Türk 15 nci Kolordusu dört tümen ile süvari ve topçu alaylarından oluşmaktaydı. Muharip personel sayısı, 13. 000 kişi idi. Ermeniler ise toplam 12 alaydan oluşan dört tümene sahiptiler. Muharip personel mevcutları; 15. 000 idi. Ancak doğudaki kuvvetlerimize karşı kullanabilecekleri mevcut 10. 000 kişi kadardı.
29 Eylül 1920'de başlayan doğu cephesindeki harekat neticesinde; 30 Eylül'de Sarıkamış bölgesi 30 Ekim'de Kars ve 7 Kasım 1920'de Gümrü Ermenilerden kurtarıldı. 3 Aralık 1920'de imzalandı.
Savaşı kaybeden ve bu arada dostlarından bekledikleri yardımın gelmediğini gören Ermeniler barış istemek zorunda kaldılar. Zira Türk kuvvetleri Gümrü'ye kadar gelmişlerdi. 2 Aralık 1920'de Gümrü Antlaşması imzalanarak savaşa son verildi.
Sonucu
Gümrü Antlaşması'na Göre:
- Sevr Antlaşması'nın geçersiz olduğu Ermenilerce de benimsenmiştir.
- Ermeniler Doğu Anadolu'daki her türlü isteklerinden vazgeçmişlerdir. Ermenistan kurma girişimleri suya düşmüştür.
- 1878'de elden çıkan Kars ve çevresi Türk topraklarına katıldı.
Önemi:
- Gümrü Antlaşması TBMM'nin uluslararası alanda ilk siyasi başarısıdır.
- Misak-ı Milli'nin doğu sınırları kısmen de olsa belirlendi.
- Halk üzerinde ordu ve meclisin güveni
